Շների տեսակներն ու սովորությունները

Հայաստանում կային հատուկ շնաբուծարաններ, որոնք վայրի գազանների (գայլ, շնագայլ) և շան զուգավորումից ստնում էին վերը նշված ցեղերը և վաճառում: Դրանք շատ սուղ էին գնահատվում: Շնաբուծները միևնույն ժամանակ հայտնի գազանորսներ էին: Նրանց ապրուստի գլխավոր աղբյուրը շների վաճառքն էր:
Շնաբուծության համար գլխավորապես որսում էին գայլեր, երբեմն նաև շնագայլեր: Որսած գայլին պահում էին բնական պայմաններին մոտ պայմաններում՝ խոր և երկար այրերում և քարանձավներ ունեցող ժայռերում, ուր կային որսալու և բզկտելու հարմարություններ: Գայլն իր բնական քարանձավում որսում էր նապաստակ, աննկատելի կերպով գայլաբուն էին ուղարկում որսորդները գետնուղիներով, տեսնում ու հալածում էր աղվեսներ, կաքավներ և նույնիսկ արջեր: Հայկական լեռնաշխարհում բուծված շները, բաժանվում էին հինգ առանձին խմբերի. հոտապահ շուն կամ Գելխեղդ, բակապահ շուն կամ ուղղակի գամփռ, արջի որսի շուն կամ Արջաշուն, Փոթորկաշուն և բարակ կամ Թազի:

Գայլխեղդ

Այս շների դերը հոտերը և նախիրները գայլերից ու գողերից պահպանելն է: Շան մականունն է գայլխեղդ: Ահա այդ շան նկարագրությունը: Գլուխը մեծ է, շրթունքը հաստ, քիթը կարճ, կուրծքը լայն: Ուժեղ է ու աներկյուղ, հավատարիմ, բայց ոչ այնքան ուշիմ: Շատ հավատարիմ է իր տիրոջը, ամեն վտանգ կընդունի տիրջը պահպանելու համար»: Մարմնով խոշոր են և զորեղ՝ կարճ դունչ, բարձր ճակատ, արմատից քիչ վերև կտրված ականջներ, բրդոտ ու հաստ վիզ, մկանուտ բարձր ոտքեր, ամուր գավակ: Սովորություն ունի պոչը ոլորելու և դնելու մեջքին: Քայլում է հանդարտ, ինքնավստահ և վեհ: Անհարկի չի հաչի: Իր անսխալ բնազդով իսկույն որոշում է թշնամին ու բարեկամը և այնպես էլ վարվում հետը: Առանձնահատուկ երանգավորում չունեն: Գայլխեղդ շները բաժանվում են երկու ենթախմբի՝ գայլաշան և շնագայլի: Գայլաշուն անվանվում է այն շունը, որի հայրը գայլն է, իսկ մայրը՝ գայլի կաթով սնված շունը: Շնագայլը այն շունն է, որի հայրը գայլի կաթով սնված շունն է, իսկ մայրը՝ էգ գայլը: Շան և գայլի բեղմնավորումից ծնված լակոտները անվախ, հանդուգն, բզկտող, բայց իրենց տիրոջը հավատարիմ շներ են, մանավանդ նույնն ցեղին պատկանող էգ շունը, որոնց անվանում են տելե և քելփ: Երբ շունը գայլ է խեղդում, ավագ հովվի պարտականություննէր իր ձեռքով ճմուռ շինել և գելխեղդ շան ճակատը համբուրելուց ու գլուխը շոյելուց հետո, անձամբ կերցներ նրան, շունը զգալով այդ առանձնահատուկ վերաբերմունքը՝ նախ լիզում է ավագ հովվի ձեռքերը, այնուհետև ուտում ճմուռը: Իսկ մեկից ավել գայլ խեղդող շանը պատվելու իրավունքը վերապահված է տան մեծին՝ ընտանիքի պապին կամ տատին: Եթե նրանցից մեկն ու մեկը սարում չէ, շունը արոտավայրից գյուղ է գալիս և քծնելով պապի ոտքերի առջև, երեք անգամ հաչում է, պապը կամ տատը, առանց հովիվներից տեղեկություն ստանալու պատահածի կամ կատարվածի մասին, անմիջապես հասկանում են, որ շունը մեկից ավելի գայլ է խեղդել, անմիջապես գրկում և ճակատը համբուրում են, գգվում, ապա իրենց ձեռքվ պատրաստված ճմուռով կերակրում: Շունը լավ կշտանալուց հետո, առանց որևէ ցուցմունքի կամ նշանի, վերադառնում է հոտի մոտ:

Արջաշուն

Արջաշունը, որը գամփռի մեկուկես արժեքը ուներ, խիստ հազվագյուտ էր: Օգտագործվում էր միայն վարպետ գազանորսների կողմից՝ արջի որսի ժամանակ: Արջից ավելի ուժեղ էր, երբ մանավանդ զինված էր լինում պողպատե ցցերով:

Որսաշուն «Բարակ»

Այս շունը օգտագործվում էր աղվես, վայրի կատու, լուսան որսալու համար: Նա թեթևոտն և արագավազ էր: Քարայծ, եղջերու հալածելու և քարայրներից դուրս բերելու համար օգտագործում էին բարակի և գայլաշան զուգավորումից սերած և միայն Դրսիմ կամ Մնձուր լեռնաշխարհին հատուկ մի տեսակ որսի շուն, որը քարայծի ամենաթեթև հետքերից կարողանում էր հայտնաբերել նրա թաքստոցը և առաջնորդել այն ուղղությամբ, ուր թաքնված էր որսը: Այս կարգի շները թե՛ հոտառությամբ, թե՛ հաչելու ձևով տարբերվում էին մյուս շներից: Սրանք մարդկանց վրա չէին հաչում, շատ ուշիմ էին և նվիրված իրենց տիրոջը: Վիրավոր որսին հետապնդելու, նրա թաքնված տեղը գտնելու և հաչելով որսորդին իրենց մոտ կանչելու առանձին հատկություն ունեին: